Sienieński Jan z Pomorzan h. Dębno (zm. 1598/99), kasztelan żarnowski, potem lwowski, następnie wojewoda podolski. Był synem Dawida, poległego 22 VIII 1531 pod Obertynem, i córki woj. bełskiego Jerzego Krupskiego (zob.), która – wg dobrze poinformowanego Stanisława Sarnickiego – wyszła ponownie za mąż za Jana Orzechowskiego (od r. 1567 kaszt. chełmskiego) i była matką braci przyrodnich S-ego Stanisława, Jakuba i podkomorzego chełmskiego Pawła (zob.). S. był bratankiem arcybpa lwowskiego Jana (zob.), stryjecznym bratem kaszt. sanockiego Zbigniewa (zob.).
Wcześnie osierocony przez ojca, pozostawał S. pod opieką krewnych, Bartosz Paprocki pisze, że «na dworach królów chrześciańskich się chował extra regnum». Zapewne do niego odnosi się uwaga posła polskiego w Ratyzbonie, bpa chełmińskiego Jana Dantyszka, skierowana do podkanclerzego Piotra Tomickiego, aby nie przysyłano na dwór cesarski tak prostackich młodzieńców (1532). W r. 1549 S. był w kraju i zajmował się sprawami majątkowymi. Działalność polityczną rozpoczął jako poseł na sejm warszawski 1563/64 r. W imieniu posłów woj. ruskiego protestował przeciw egzekucji i rewizji dóbr królewskich na Rusi, domagał się, aby w pierwszej kolejności załatwiono sprawę unii z Litwą. Być może, iż posłował także na sejm parczowski w r. 1564 (dostał na nim przywilej dla swoich Pomorzan).
W marcu 1566 był S. na sejmiku w Sądowej Wiszni; został wybrany na posła na sejm lubelski t.r. Protestował na nim przeciw objęciu ziem ruskich zwiększonym poborem («aby 10 groszy poboru wyciągane nie były»), domagał się, zarówno w imieniu posłów, jak i sam od siebie, «aby dobrze zasłużonym ludziom modus opatrzenia był nalezion, a tu ten pień z drogi zwalon [unia z Litwą i Prusami], jeśli nie tu, żeby się na drugim sejmie od tego poczęło». Wraz z Mikołajem Trzebieńskim był S. deputatem izby poselskiej do wysłuchania sprawozdania poborcy pow. lwowskiego i halickiego za r. 1564 – Aleksandra Łahodyńskiego. Dn. 20 XI 1568 został mianowany kasztelanem żarnowskim.
Na sejmie lubelskim 1569 r. S. popierał zawarcie unii z Litwą wg recesu sejmu warszawskiego; podpisał wszystkie wydane na tym sejmie akty dotyczące włączenia do Korony Podlasia, Wołynia, ziemi kijowskiej, akt unii oraz ustanowienia Komisji Morskiej. Był na sejmie w r. 1570; został jednym z komisarzy powołanych przez króla w celu powstrzymania kaszt. czechowskiego Stanisława Tarnowskiego od zbrojnego najazdu na Tarnów. Do Tarnowa komisarze przybyli już po zdobyciu zamku przez Tarnowskiego i 19 IV rozpoczęli z nim pertraktacje o jego wydanie. Gdy wobec braku porozumienia inni komisarze wrócili na sejm, S. pozostał. Udało mu się odwieść woj. wołyńskiego Konstantego Wasyla Ostrogskiego od odbijania Tarnowa i zapośredniczył rozejm. Uczestniczył następnie w dalszych obradach sejmu; dn. 10 VII deputowano go do boku podskarbiego kor. do odbierania i szafowania kwarty i poborów.
Aktywny był S. w czasie bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta. W dn. 17–24 VII 1572 brał udział w zjeździe senatorów i rycerstwa woj. krakowskiego i sandomierskiego w Krakowie; zobowiązano go na nim do zaciągnięcia 50-konnej roty do straży na granicy śląskiej, podpisał zawiązaną 19 VII konfederację. Na zjeździe małopolskim w Osieku 3–5 X 1572 (zwołanym przez woj. sandomierskiego Piotra Zborowskiego przed wyznaczoną przez prymasa Jakuba Uchańskiego na 17 X 1572 elekcją w Łomży), zlecono S-emu i kaszt. lubelskiemu Stanisławowi Słupeckiemu, poselstwo do Anny Jagiellonki, przebywającej wówczas w Łomży. Chodziło o powstrzymanie królewny od porozumiewania się z przybyłymi do Polski posłami cesarskimi. Mieli też żądać, aby bawiący u Anny wysłannik cesarski A. Castaldo natychmiast opuścił jej dwór. S. i Słupecki byli w Łomży 9–10 X, odprawili poselstwo od zjazdu do Anny Jagiellonki, spotkali się z Castaldem i usiłowali go skłonić do wyjazdu; jeździli też do Dziekanowa, aby zatrzymać zmierzające do królewny poselstwo cesarskie, lecz go już tam nie zastali. S. był jednym z nielicznych Małopolan, którzy 17 X 1572 zebrali się w Warszawie stosownie do wezwania Uchańskiego, aby ustalić termin elekcji wobec niedojścia do zjazdu w Łomży. Z Warszawy posłował (obok Piotra Zborowskiego) do Wielkopolan i uzgodnił z nimi odbycie zjazdu w Kaskach 25 X. S. uczestniczył w tym senatorskim zjeździe, na którym uchwalono zwołanie sejmu konwokacyjnego do Warszawy na 6 II 1573. Z Kask ruszył S. na Ruś z wezwaniem na sejm. Dn. 2 III t.r. brał udział w zjeździe woj. sandomierskiego w Koprzywnicy i podpisał jego uchwałę o akceptacji konfederacji warszawskiej z wyjaśnieniem, że jej punkt «de religione» należy rozumieć w tym sensie, iż wolno będzie karać poddanych «tak w dobrach duchownych jak i świeckich, a nie o wiarę». Z tą poprawką zalecono aprobowanie konfederacji na elekcji. Uchwalono nadto pobór.
Na elekcji trzymał się S. blisko kaszt. bieckiego Stanisława Szafrańca z Pieskowej Skały, należał do obrońców Mniszchów i bezskutecznie starał się uzyskać dla nich przebaczenie od Anny Jagiellonki. Dn. 8 V został wybrany na jednego z trzech senatorów, którzy mieli przedstawić zebranym walory kandydatury piastowskiej. Był zresztą tej kandydatury zwolennikiem. Nie zdołał jednak wygłosić swojej mowy, zagłuszyły go krzyki szlachty, żądającej przerwania debaty i natychmiastowego przystąpienia do elekcji. Wsparł następnie przywódców stronnictwa szlacheckiego, żądających przed ogłoszeniem wyboru Henryka Walezego potwierdzenia przez posłów francuskich paktów konwentów, a przede wszystkim artykułów konfederacji warszawskiej, łącznie z punktem «de religione». W r. 1574 uczestniczył w sejmie koronacyjnym Henryka Walezego w Krakowie; w kontrowersyjnej sprawie Samuela Zborowskiego, pozwanego o śmiertelne zranienie kaszt. przemyskiego Andrzeja Wapowskiego, należał do tych senatorów, którzy opowiadali się za słusznością pozwu i osądzeniem Zborowskiego. Domagał się zaprzysiężenia przez króla na sejmie artykułów henrykowskich.
Na zwołanej po ucieczce Henryka Walezego konwokacji w Warszawie w sierpniu 1574 wyróżnił się w gronie senatorów protestując przeciw wdawaniu się w pertraktacje ze zbiegłym i żądając natychmiastowego ogłoszenia bezkrólewia. Internuncjusz cesarski Andrzej Dudycz od lutego 1574 kilkakrotnie przypominał cesarzowi o prośbie S-ego o przywilej na sprowadzenie wina z Węgier, licząc zapewne na pozyskanie go dla kandydatury habsburskiej. W październiku 1574 był S. w Krakowie na zjeździe szlachty różnowierczej poruszonej zburzeniem krakowskiego zboru ewangelickiego i podpisał jej list skierowany do wszystkich sejmików w Polsce z wezwaniem do współdziałania w zabiegach o osądzenie i ukaranie winnych oraz zapobieżenie na przyszłość prześladowaniom religijnym. Dn. 28 II 1575 był we Lwowie na zwołanym na mocy uchwały konwokacyjnej zjeździe w sprawie sądów najwyższej instancji woj. ruskiego, 12 IV, także we Lwowie, uczestniczył w sejmiku przed zjazdem stężyckim. Na zjeździe w Stężycy, rozpoczętym 12 V, zajmował postawę neutralną. Dn. 14 IX 1575 podpisał uchwałę sejmiku wiszeńskiego o powołaniu sądów najwyższej instancji.
Na elekcji 1575 r. – odbywającej się pod wrażeniem najazdu tatarskiego na Podole i Ruś – popierał S. szlachtę woj. ruskiego zabiegającą o uchwalenie obrony ziem ruskich, o większą o nie dbałość, ponieważ są murem oddzielającym chrześcijaństwo od barbarzyńców. Przeciwny kandydaturze habsburskiej S. argumentował, że o te ziemie cesarz nie będzie dbał, przypominał, że teraz chcą Habsburga ci sami, którzy wprowadzili na tron polski Henryka Walezego. Gdyby nie było zgody na Piasta, proponował wybór Wilhelma z Rožemberka, usilnie starał się zapobiec rozerwaniu elekcji. Po ogłoszeniu przez Uchańskiego wyboru cesarza Maksymiliana II udał się 13 XII w imieniu partii antyhabsburskiej do posłów cesarskich, by ich ostrzec przed zawieraniem porozumienia ze zwolennikami cesarza, ponieważ będzie ono nieważne, jako zawarte wbrew woli większości. Wraz z kaszt. małogoskim Krzysztofem Lanckorońskim posłował 14 XII od swej partii do Anny Jagiellonki, aby dowiedzieć się, czy wyraża zgodę na poślubienie Stefana Batorego i jego wybór na króla. Wybrany w skład poselstwa do Siedmiogrodu, wymówił się odeń «z ważnych powodów»; niewątpliwie chciał jak najszybciej udać się do swych dóbr, by ocenić straty poniesione w wyniku tatarskiego najazdu.
W styczniu 1576 był S. na zjeździe w Jędrzejowie zwołanym w celu poparcia elekcji Stefana Batorego i podjęcia działań zapewniających mu objęcie tronu. Szlachta sandomierska chciała go wówczas obrać na kaszt. sandomierską, lecz musiała zrezygnować pod naciskiem m.in. wojewodów – krakowskiego (Piotra Zborowskiego) i sandomierskiego (Jana Kostki), argumentujących, iż byłoby to niezgodne z prawem. Mający ogromną na ten urząd ochotę S. wygłosił wówczas długą przemowę, w której wyliczał swoje zasługi i deklarując bezinteresowne oddanie dla ojczyzny zastrzegł, że sprawiedliwość wymaga nagradzania zasług. Poparli go wówczas Wielkopolanie: Stanisław Górka i podkomorzy poznański Prokop Broniewski. Sprawa upadła, uchwalono jednak wstawić się u króla, by nadał tę kasztelanię S-emu. Zjazd wybrał go na jednego z senatorów, którzy mieli prowadzić Annę Jagiellonkę do Krakowa na koronację.
Dn. 28 II 1576 wjechał S. do Krakowa z królewną. W czasie debaty co robić wobec opóźniającego się przyjazdu elekta, postulował 3 III, by dokonać koronacji Anny w wyznaczonym na koronację dniu, tj. 4 III, nie czekając na Stefana Batorego. Dn. 5 III, na rozpoczęciu pod nieobecność elekta obrad sejmowych, wraz z kaszt. zawichojskim Mikołajem Ligęzą przyjmował S. w imieniu senatu E. Sulyoka, wysłanego przez Stefana Batorego z listami wyjaśniającymi spóźnienie, i porozumiewał się z izbą poselską w sprawie nowego terminu koronacji. Przeciwstawiał się odłożeniu ślubu Anny i Stefana do czasu koronacji, uważając, iż może on zostać odbyty per procuram. Dn. 9 III znowu S. porozumiewał się z izbą w sprawie nowego terminu koronacji. Dn. 23 IV brał udział (siedząc na krześle w polu) w powitaniu wjeżdżającego do Krakowa Stefana Batorego. Uczestniczył następnie w uroczystościach koronacyjnych i obradach sejmu. Przedłożył wówczas rozliczenie z pieniędzy, które wypłacił żołnierzom podolskim obrony potocznej (dołożył na żołd z własnej szkatuły ponad 1 600 złp., które zwrócono mu z kwarty z r. 1579). Zabiegał u króla o wynagrodzenie zasług swego stryja Jana Sienieńskiego z Gołogór, kaszt. halickiego, i uzyskał dla niego nominację na arcybiskupa lwowskiego. Opróżnioną kasztelanię halicką nadał król nie S-emu, jak zapisał Orzelski, lecz jego stryjecznemu bratankowi Janowi z Gołogór, podkomorzemu halickiemu (zob.). Być może S. nie chciał się zadowolić ową stosunkowo słabo uposażoną kasztelanią. Sejm mianował go na głównego komisarza do przeprowadzenia rewizji i lustracji królewszczyzn w woj. ruskim i podolskim. O przebiegu prac lustracyjnych informował S. króla na bieżąco, a zebrany materiał przekazał następnie Stanisławowi Sarnickiemu, by przedstawił go «in pleniore forma luculentius artificiosusque» w dziełku „Descriptio Poloniae” (1585), opłacając zapewne jego druk.
W jesieni 1576 został S. wybrany na deputata do sądu generalnego województwa sandomierskiego, analogiczną funkcję chciano mu powierzyć na sejmiku ruskim 24 X, lecz S. odmówił powołując się na pełnioną już funkcję w Sandomierskiem oraz na to, że ma wiele spraw w sądzie woj. ruskiego. W poł. maja 1577 uczestniczył w sejmiku generalnym małopolskim w Nowym Mieście Korczynie zwołanym w sprawie uchwały podatkowej; z sejmiku tego wraz z kaszt. bieckim Mikołajem Firlejem posłował do znajdującego się pod Gdańskiem króla z zawiadomieniem o zgodzie na podwyższone podatki oraz jednoczesnym przedstawieniem obaw o bezpieczeństwo ziem ruskich. Natychmiast po odprawieniu poselstwa (20 VI w obozie królewskim pod Gdańskiem) został S. wysłany przez króla do Lwowa, aby wspólnie z hetmanem Mikołajem Sieniawskim i rotmistrzami zająć się organizacją obrony tych ziem.
Po sejmie 1578 r., na którym posłowie woj. sandomierskiego i krakowskiego odmówili zwiększonego poboru na wojnę z Moskwą i swoją odmowę ponowili na sejmiku generalnym w Nowym Mieście Korczynie 16 IV t.r., S. posłował od króla na nowo zwołany na 22 V sejmik generalny do Korczyna, aby skłonić szlachtę tych ziem do wyrażenia zgody na zwiększony pobór. Miał, jak się wydaje, sporo kłopotów z przekonaniem zebranych. Dopiero w trzecim dniu obrad uzyskał ich zgodę i zabrał dla króla, przebywającego we Lwowie, odpowiedź na piśmie. S. pozostał przy królu prawdopodobnie do końca jego pobytu we Lwowie, tj. do 2. poł. września t.r.
Na sejmie w r. 1581 opowiedział się S. w swoim wotum za kontynuacją wojny z Moskwą i takie stanowisko zajmował do końca obrad. Brał udział w powitaniu poselstwa moskiewskiego. W sprawie opatrzenia Anny Jagiellonki doradzał wstrzymać się od realizacji «postanowienia krakowskiego» (o zrzeczeniu się przez nią dóbr odziedziczonych po bracie) do czasu porozumienia się z królową. Brał udział w przedsejmowym sejmiku sandomierskim we wrześniu 1582 i nalegał, aby wybrano posłów «cum plenaria potestate», co umożliwiłoby im wyrażenie zgody na pobór. Uczestniczył w sejmie t.r., z którego został powołany na deputata do boku podskarbiego kor. Jana Dulskiego do odbierania kwarty (wysłał jako subdelegata Jakuba Kamieńskiego). W końcu t.r. przebywał w Krakowie, 29 XII był świadkiem składania przysięgi na urząd starosty krakowskiego przez kanclerza Jana Zamoyskiego. W czerwcu 1583 brał udział w weselu z okazji ślubu Zamoyskiego z Gryzeldą Batorówną. W l. 1583–4 pobierał roczną pensję w wysokości 1 tys. złp.
Dn. 3 III 1584 w Wilnie został S. mianowany kasztelanem lwowskim. Nadal był deputatem przy podskarbim do odbierania kwarty (przez subdelegata Grzegorza Rudawskiego). We wrześniu 1584 uczestniczył w radzie senatu w Lublinie odbytej w ramach przygotowania do zwołanego na styczeń 1585 sejmu, na którym miał być sądzony Krzysztof Zborowski. Na przedsejmowym sejmiku wiszeńskim w grudniu t.r. bronił Zamoyskiego, atakowanego za ścięcie Samuela Zborowskiego. Obecny na sejmie 1585 r. rzadko zabierał głos (tak przynajmniej wynika z diariusza). Podczas sądu nad Krzysztofem Zborowskim opowiadał się za ścisłym przestrzeganiem procedury prawnej, za przyznaniem Zborowskiemu wszystkich uprawnień (np. glejtu bezpieczeństwa), lecz i za udziałem króla w sądzie. Po sejmie przebywał u boku króla w Niepołomicach; dostał wówczas starostwo horodelskie. Dn. 14 VI 1585 występował przed królem w imieniu delegacji różnowierców, protestujących przeciw zbyt, ich zdaniem, łagodnemu wyrokowi rektora Uniw. Krak. na studentów, którzy napadli i zdewastowali w maju t.r. cmentarz ewangelicki.
Dn. 7 I 1587 podpisał S. zawiązaną na sejmiku przedkonwokacyjnym we Lwowie konfederację woj. ruskiego po śmierci Stefana Batorego; zebrani na sejmiku polecili wówczas posłom na sejm konwokacyjny upomnieć się «u Rzeczypospolitej» o zasługi dla S-ego «wg konstytucji zjazdu jędrzejowskiego», przypomnieć «okrutne zamordowanie» jego syna i starać się, «jakoby mógł co prędzej pomsty krwie rozlania prawem pospolitym dojść». Zabójstwo młodego Jana Sienieńskiego, dokonane przez Węgra z rodziny Hommonayów podczas napadu na Bukowsko, pozostawało niewątpliwie w związku z domaganiem się przez S-ego u cesarza Maksymiliana II ukarania przedstawiciela tejże rodziny za porwanie i uwięzienie przed laty jego teścia Krzysztofa Gnojeńskiego. Sprawa była przedmiotem interwencji na sejmie konwokacyjnym, w którym S. nie brał udziału, ponieważ chorował. Złe zdrowie nie pozwoliło mu także przybyć na wiszeński sejmik w maju 1587, na którym uchwalono protest przeciw uchwałom podjętym na konwokacji. Przysłał jednak poczet z «panem Pileckim» na czele i zadeklarował, iż zgodzi się na wszystko co postanowi woj. ruski Stanisław Żółkiewski. Na elekcji usiłował zapośredniczyć porozumienie między wrogimi obozami Zborowszczyków i stronników Zamoyskiego, skłonić ich do wspólnych obrad oraz do wyboru króla. Jego kandydatem był car Fiodor; przemawiając za nim odwoływał się do historycznego precedensu powołania na tron polski Jagiełły i wskazywał, że choćby «Moskiewski» od razu państwa swego do Rzpltej nie inkorporował, to jest nadzieja na to po jego śmierci, podkreślał, że w przeciwieństwie do wielkiego księcia lit. Fiodor jest chrześcijaninem i konfederacja warszawska wystarczy, by zapewnić w Rzpltej wolność religijną. Wyrażał jednakże gotowość «nie być spornym od zdania wszystkich». Po rozdwojonej elekcji podpisał akt uchwalony «przez województwa wszystkie Wielkiego Księstwa Litewskiego i kilka spełnych województw koronnych i w wszystkich województwach większą część rycerstwa», w którym wzywano szlachtę do złożenia na 16 IX 1587 sejmików, a następnie do zebrania się na «drugą elekcję spólną nowego pana» 29 IX do Wilna.
Rychło pogodził się z objęciem tronu przez Zygmunta Wazę; był na sejmie koronacyjnym w styczniu 1588. Zapewne jednak wyjechał przed jego zakończeniem (brak podpisu pod królewską konfirmacją praw). Wkrótce otrzymał nominację na wojewodę podolskiego (przywilej wystawiono dopiero 22 XI 1588 podczas pobytu króla w Brześciu Lit.). Na sejmie «pacyfikacyjnym» w r 1589 należał do grupy senatorów, którzy wystąpili z żądaniem egzekucji konfederacji warszawskiej «de religione», powołania komisji do przeprowadzenia dochodzeń w sprawie napadów na zbory protestanckie w Krakowie. Wybrano go na jednego z komisarzy do zaprzysiężenia transakcji bytomsko-będzińskiej. Był S. na sejmie 1590/91 i w swoim wotum wsparł woj. poznańskiego Stanisława Górkę, występując w obronie zjazdów szlacheckich, lecz miał kłopoty z wymową, co przyjęto śmiechem, tak iż nie dokończył swego wystąpienia. Dn. 2 IX 1591 uczestniczył w konwokacji senatorów w Niepołomicach w sprawie małżeństwa króla z arcyksiężniczką Anną. Na zjazd protestantów w Radomiu (23–25 IX t.r.), który się zebrał pod wrażeniem zburzenia zborów krakowskich (maj) i kalwińskiego wileńskiego (czerwiec) t.r., przysłał list, wyjaśniając, iż nie było mu zręcznie przyjechać, ponieważ podjął starania u króla, będąc w Niepołomicach, «aby o tym zjeździe złej opiniej nie był». Radził, aby sprawę oddano pod osąd królewski. Brał udział w sejmie 1592 r. W swoim wotum podkreślał, że poddanie króla inkwizycji jest sprawą niezmiernie poważną, ale jeśli zostanie rozpoczęta, weźmie w niej udział, ponieważ zachodzi obawa, iż król złamał konfederację (zaprzysiężone pakta), «która i Turkom ma być chowana». Zakończył stwierdzeniem: «Ja przy WKMci stoję i stać będę, póki mi u WKMci prawa dostawać będzie». W dalszym ciągu obrad zajmował stanowisko neutralne. Na sejmie w r. 1595 wysunął podczas wotowania sprawę zadbania o skuteczną obronę i poparł wniosek woj. brzeskiego kujawskiego o ukaranie sprawców tumultów krakowskich. W czasie obrad uczestniczył w zabiegach o uchwalenie egzekucji konfederacji warszawskiej «de religione». Był także na sejmie w r. 1596; dziękował na nim Zamoyskiemu za wyprawę mołdawską i bronił legalności synodu protestantów w Toruniu. Po raz ostatni brał udział w sejmie w r. 1597, na który przybył już po wotach.
Mimo wielokrotnych wstawiennictw ze strony sejmików ruskich, a także bełskiego i poznańskiego, zwłaszcza w czasie panowania Zygmunta III, nie zgromadził S. wielu królewszczyzn. Trzymał jednak dwa starostwa: czorsztyńskie, wykupione w r. 1578 z rąk Pileckich, i wspomniane już horodelskie. W leżącym daleko od dóbr dziedzicznych i zdanym na zarządców star. czorsztyńskim dochodziło do częstych konfliktów z poddanymi, szczególnie w l. 1591–5. W star. horodelskim rozwijał S. działalność osadniczą, w r. 1588 uzyskał przywilej na lokowanie w nim dwóch miast.
Główne kompleksy dóbr własnych S-ego leżały w woj. ruskim i sandomierskim. Na Rusi były to miasto Pomorzany z zamkiem i 6 wsiami w ziemi lwowskiej i miasto Monasterzyska z zamkiem «na Koropcu» z 17 wsiami w pow. halickim, a ponadto pojedyncze włości w pow. sanockim (Bukowsko) i w ziemi przemyskiej (Boratyn). Miał także jakieś dobra w sąsiednim woj. podolskim. Dn. 14 II 1549 dokonał S. działu dóbr ze stryjem Janem Sienieńskim. Wg Paprockiego przejął S. swoje dziedzictwo z rąk opiekunów «litigiose», stąd też przez wiele lat regulował sporne sprawy, toczył uciążliwe procesy z sąsiadami. W sporze z kaszt. przemyskim Piotrem Boratyńskim i Jakubem Herburtem szukał pomocy u ks. Albrechta pruskiego. Był gospodarzem dbałym o swoje majętności. W r. 1552 wystarał się o przywilej na dwa dodatkowe jarmarki w Pomorzanach i pobieranie mostowego od soli, koni i wołów. T.r. otrzymał też przywilej na targ i jarmark w Monasterzyskach. W r. 1564 przeniósł Pomorzany na prawo niemieckie, w r. 1569 uzyskał dla ich mieszczan 20 lat wolnizny. Tworząc z Pomorzan swoje «domicillium», rozbudował stary zamek, nadając mu rezydencjonalny i zarazem obronny charakter, tak iż zdołały one skutecznie opierać się atakom Tatarów. Umocnił także warownię «na Koropcu». W ramach działalności osadniczej w l. 1556–9 erygował na prawie niemieckim miasto Janów na gruncie wsi Glinna nad Strypą oraz otrzymał przywileje na lokowanie następnych trzech (w pow. halickim, lwowskim i trembowelskim). Lokacje te nie zostały jednak zrealizowane. Posiadłości sandomierskie powiększone zostały przez dobra wniesione przez pierwszą żonę – Jadwigę Gnojeńską. Funkcję rezydencji pełnił w nich Sielec, a najpoważniejszy kompleks stanowiły wioski Bardo, Grabowa, Lipiny, Podlesie, Zalesiany i Pągowiec. Nie przynosiły one dużych dochodów z racji swego położenia na terenach mało urodzajnych (z wyjątkiem Sielca i Pągowca, gdzie pobierał mostowe). S. starał się jednak o ich ożywienie gospodarcze, lokował w Sandomierskiem miasta: Dębno koło Szydłowa, Stefanów (nazwane tak podobno na cześć Stefana Batorego), Raków i Wręby (1588, na surowym korzeniu koło ruin zamku zwanego Podegrodzie). Z tych lokacji powiodły się dotyczące Dębna i Rakowa (nazwanego na cześć żony, której rodzinny herb przedstawiał czerwonego raka na białym polu). To ostatnie miasto, erygowane 27 III 1567, zawdzięczało swój rozwój zapewnieniu jego mieszkańcom pełnej tolerancji religijnej. Od poł. r. 1569 zaczęli się tu osiedlać bracia polscy. Danego w przywileju zapewnienia, że nie będzie się wtrącał do wiary rakowian, ani też nie pozwoli na to swoim administratorom, S. w pełni dotrzymał. Będąc członkiem małopolskiego Kościoła kalwińskiego, nie reagował S. na nalegania synodów, wzywających go do ograniczenia swobody wyznaniowej mieszkańców Rakowa tak, «aby tylko prywatne mieszkanie mieli», aby zabronił «kazań, schadzek, nurzania». Arianką była Jadwiga Gnojeńska, lecz i po jej śmierci nie zmienił S. swego stosunku do Rakowa. W r. 1595 grożono mu za to kościelną dyscypliną. S. nie był zresztą aktywny w swoim Kościele. Utrzymywał zbór w Pomorzanach, upominał się na sejmach o przestrzeganie konfederacji warszawskiej, lecz nie bywał na synodach, ani też nie włączał się w wyznaniowe polemiki. Był niewątpliwie zwolennikiem zawartej w r. 1570 w Sandomierzu zgody Kościołów protestanckich; w marcu 1595 uczestniczył w zebraniu różnowierców w Krakowie podczas sejmu i podpisał wezwanie do odbycia synodu generalnego protestantów w Toruniu w sierpniu t.r. Sam jednakże na synod ten nie pojechał.
Podczas pobytu na sejmie w r. 1597 ustanowił S. 10 III tutorię, oddając opiekę nad swoimi nieletnimi synami ich matce i przyrodnim starszym braciom oraz kaszt. krakowskiemu Januszowi Ostrogskiemu, Andrzejowi Leszczyńskiemu i Janowi Sienickiemu, star. tarnogórskiemu. Zmarł zapewne jeszcze t.r. bądź na początku r. 1599, przed 20 I.
S. był żonaty dwukrotnie; po śmierci (27 V 1584) Jadwigi z Gnojeńskich, córki Krzysztofa (zob.) i bratanicy star. nowokorczyńskiego Andrzeja (zob.) ożenił się z Anną z Kurozwęk (zapewne córką Hieronima Lanckorońskiego z Włodzisławia). Z pierwszą żoną miał synów: Jakuba (zob.), Krzysztofa (zob.) i Jana (zabitego w Bukowsku) oraz córkę Jadwigę, wydaną w r. 1583 za mąż za Zbigniewa Ossolińskiego (zob.). Z drugiej żony pochodzili synowie: Adam (w l. 1608–10 student w Altdorfie, w l. 1610–11 w Heidelbergu) i Jan.
Boniecki, XIII 342 (Anna Lanckorońska); Paprocki; Urzędnicy III/1, IV/3; Hist. Nauki Pol., VI (syn Andrzej); – Aftanazy R., Materiały do dziejów rezydencji, W. 1990 VII; Chłapowski K., Elita senatorsko-dygnitarska Korony za czasów Zygmunta III i Władysława IV, W. 1996; tenże, Starostowie w Małopolsce, w: Społeczeństwo staropolskie, W. 1986 IV 129, 139, 170; Jarmiński L., Bez użycia siły, W. 1992; Kaniewska I., Małopolska reprezentacja sejmowa za czasów Zygmunta Augusta 1548–1572, W.–Kr. 1974, tabl. 13, s. 18, 71; Kiryk F., Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie XIII–XVI wiek, Kielce 1994; Lepszy K.., Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego, Kr. 1930; tenże, Walka stronnictw w pierwszych latach panowania Zygmunta III, Kr. 1929; Pirożyński J., Dzieje jednego zajazdu, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 7: 1962 s. 109–15; Przyboś A., [Wstęp do:] Materiały do powstania Kostki Napierskiego 1651 r., Wr. 1951 s. XXIX–XXX; Raków, ognisko arianizmu, Pod red. S. Cynarskiego, Kr. 1968; Spieralski Z., Kampania obertyńska 1531 roku, W. 1962 (ojciec Dawid); Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, Wr. 1974; Tazbir J., Reformacja w Polsce, W. 1993; Wisner H., Zygmunt III Waza, Wr. 1991; Zamorski B., Kronika pomorzańska, Lw. 1867 (niektóre informacje mylne); – Acta Hist., XI (Sprawy wojenne Stefana Batorego); Acta Tom., XIV; Akta grodz. i ziem., X, XX; Akta historyczne do panowania Stefana Batorego, Wyd. J. Janicki, W. 1881; Akta sejmikowe woj. krak., I; Akta podkancl. Krasińskiego, III; Akta sejmikowe woj. pozn., I; Akta synodów różnowierczych w Pol., III; Akta Unii; Arch. Zamoyskiego, III, IV; Březan V., Životy pośledních Rožmberků, Praha 1985 I 276; Diariusz sejmu lubelskiego 1566 roku, Oprac. I. Kaniewska, Wr. 1980; Diariusz zjazdu protestantów w Radomiu 1591 r., Wyd. W. Zakrzewski, Kr. 1902, Arch. Kom. Hist. IX; Dudithius A., Epistulae, Ed. curantibus L. Szczucki et T. Szepessy, Pars 2: 1568–1573, Budapest 1996; Elementa ad fontium editiones, XIII, XXVI, XL, LXVI; Hejdensztejn R., Dzieje Polski, Pet. 1857 I 4, 28, 31–5, 228; Jagiellonki polskie w XVI wieku, [Wyd.] A. Przezdziecki, Kr. 1868 IV 267–9; Księgi referendarskie, T. 1: 1582–1602, Wyd. I. T. Baranowski, W. 1910; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I; Materiały do dziejów reformacji w Krakowie, Oprac. R. Żelewski, Wr. 1962; Matricularum summ., V 1230–1, 1244, 3426–7, 3747, 7443, 8602, 8619–21, 8743, 9463, 10090–1, 10197, 10228–31, 10485, 10641; Orichoviana; Ossoliński Z., Pamiętnik, [Wyd.] J. Długosz, W. 1983; Resci S. diarium, Ed. J Czubek, Kr. 1915, Arch. do Dziej. Liter., T. 15 cz. 1; Sarnicki S., Descriptio veteris et novae Poloniae…, Kr. 1585; tenże, Dębno sive de origine gentis et insignium eius, Kr. 1585; Script. Rer. Pol., I 135, 157 (diariusz sejmu 1570), XI (diariusze sejmowe 1587), XVIII (diariusze sejmu 1585), XX (diariusz sejmu 1597), XXI (diariusze sejmu 1592), XXII (Orzelski); Sprawa posłów ruskich, [Wyd.] I. Kaniewska, „Studia Hist.” R. 28: 1985 s. 441–4, 460–1, 469, 473; Warszewicki K., Opuscula inedita, Ed. T. Wierzbowski, W. 1883; Węgierski A., Libri quattuor Slavoniae reformatae, W. 1973; Wiśniewski J., Dekanat iłżecki, Radom 1910 cz. 2 s. 11–13; Vol. leg., II 751, 767, 807, 882, 890, 914, 925; Zbiór pamiętników do dziejów polskich, Wyd. W. S. Broel-Plater, W. 1858 III 66–9; Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polsce…., Przez J. U. Niemcewicza, Wyd. nowe J. N. Bobrowskiego, Lipsk 1838 I 106–16; Źródła Dziej., IV, IX, XI, XVIII/2 s. 297, 488; Źrzódłopisma do Dziej. Unii, II; – AGAD: ASK, Rach. sejmowe nr 24 k. 105, Metryka Kor. t. 134 k. 29, 139–141, t. 141 k. 49–49v., t. 143 k. 5v.; AP w Kr.: Rel. Castr. Crac. t. 3 s. 187–188, Castr. Crac. t. 45 s. 879–881, 1541–1545; – Informacje Ireny Kaniewskiej z Kr.: – Dudithius A., Epistulae, Pars 3: 1574, Pars 4: 1575 [w druku],
Halina Kowalska